Historia miasta i podziemi
Tysiąc lat dziejów miasta, to okres jakim niewiele ośrodków w Polsce może się poszczycić. W historii miasta widzieć możemy niemal wszystkie procesy, jakie rozgrywały się na terenie państwa. Przemyśl, ze względu na usytuowanie na styku szlaków komunikacyjnych, plemion, początkowych form feudalnych, kultur i narodów miał dodatkowo swoją specyfikę rozwoju. Bogata ziemia i jej centrum gród nad Sanem zwane były „krainą mlekiem i miodem płynącą”. Ziemia Przemyska żyła nie tylko z roli ale i z soli z racji występowania w okolicach potężnych żup solnych. Według relacji Jana Długosza Przemyśl korzystając z prawa jarmarku, stanowił bardzo aktywny ośrodek handlu skórami, futrami, miodem, woskiem, piwem, bydłem, płótnem i solą oraz ważny punkt handlu tranzytowego.
Przemyśl uważany jest często za polskie okno na wschód. Brama przemyska, a także piękne miasto od zawsze stanowiły ważny punkt na trakcie handlowym. Umożliwiło to ciągły rozwój przez wiele wieków. Znany jest bardzo dobrze otaczający Przemyśl system fortyfikacji pochodzących z I wojny światowej. W rzeczywistości ponad tysiącletnie miasto ma o wiele więcej do zaoferowania.
Najstarsze potwierdzone ślady bytowania ludzi na terenie obecnego Przemyśla datuje się na paleolit (ok. 40 000 – 30 000 lat p.n.e.). W mezolicie głównym zajęciem było myślistwo, rybołówstwo oraz, stanowiące podwaliny dla tkactwa, plecionkarstwo (Rożański, 1993). Nowa epoka przyniosła zasadnicze zmiany, pojawiły się ludy koczowniczo – pasterskie, zaczęto uprawiać ziemią. Jak podaje Markin (1998), w stokach Góry Zamkowej istniały prymitywne sztolnie i jamy służące do wydobycia krzemienia. Po odpowiedniej obróbce powstawały z nich skrobaczki, siekierki, noże. W epoce brązu, szeroko rozpowszechniona na terenie południowo – wschodniej Polski, kultura łużycka prowadziła już osiadły tryb życia. Ustalono, że w rejonie Przemyśla znajduje się kilka stanowisk z ciałopalnymi grobami pochodzącymi sprzed 1400 – 1200 lat p.n.e. (Rożański, 1986). W epoce żelaza (około 700 lat p.n.e.) najazd Scytów zahamował rozwój osadnictwa. Cztery wieki później pojawili się Celtowie, ale w I wieku naszej ery zostali zdominowani przez Rzymian. Na Zasaniu odkryto naczynie z rzymskimi monetami, a pojedyncze monety znajdowano również w centrum miasta. Liczne najazdy, między innymi Hunów, były przyczyną zerwania kontaktów z imperium rzymskim w IV w.n.e. (Rożański, 1993). Wówczas Przemyśl był już znaczącym ośrodkiem handlowym i plemiennym Chorwatów – Lachów (lub Lędzian, wg. Markin, 1998). Utrzymywali oni kontakty z krajem Wiślan na północy oraz państwem Wielkomorawskim na południu (Rożański, 1986).
Jan Długosz, polski kronikarz, twierdził, że gród został założony przez Przemysława Leszka w VII lub VIII w. (Rożański, 1993). Podobno wsławił się on brawurą i doskonałymi zdolnościami dowodzenia podczas napadów. Nie wiadomo jednak czy ów Przemysław był wodzem plemiennym, czy też zwykłym, ale odważnym rolnikiem. Pierwsza pisemna wzmianka o grodzie, pojawia się w kronice kijowskiego kronikarza Nestora (król kijowski Włodzimierz Wielki idzie na wojnę z Lachami) (Rożański, 2001). Według Kłosa (1998), w 981 roku Przemyśl został przyłączony do nowo tworzącego się państwa Piastów.
Gród mieścił się na wysokim wzniesieniu, otoczony z dwóch stron gęstym borem, a od północy wodami Sanu. Takie usytuowanie utrudniało potencjalnym wrogom zdobycie miasta. Równocześnie Przemyśl ulokowany był na skrzyżowaniu ważnych traktów handlowych. Dzięki temu, bardzo dobrze rozwinął się zarówno handel, jak i funkcja militarna i polityczna.
Już w X w. istniały doskonale zorganizowane dwa trakty handlowe, krzyżujące się na terenie Polski południowo – wschodniej. Gród przemyski był niejako strażnicą, punktem kontrolnym przy szlakach handlowych biegnących przez Bramę Przemyską. Pierwsza droga wiodła znad Bałtyku wzdłuż Wisły, Sanu, Wiaru, później Strwiąża i Dniestru aż nad Morze Czarne. Jej odnoga prowadziła z Przemyśla do Sanoka, Krosna przez Karpaty, dalej na południe przez Słowację, Węgry, Włochy, aż do Adriatyku. Drugi trakt, ze wschodu na wschód, zaczynał się w Kijowie, potem prowadził do Bełżca, Lubaczowa. W Przemyślu krzyżował się ze szlakiem północ – południe, by dalej prowadzić przez Jarosław, Kraków, Opole, Wrocław, aż wreszcie do Pragi (Rożański, 1993). Być może już wtedy zaczęto drążyć podziemne korytarze i komory do celów magazynowych.
Na przełomie wieków X i XI, miasto przechodziło z rąk do rąk. Najpierw znalazło się pod panowaniem Czechów, Węgrów, później Rusinów. Niezwykłym odkryciem było szesnaście grobów staromadziarskich na Zasaniu. Groby wojowników zawierały militaria (groty strzał, topory, noże), krzesiwa, sakwy oraz, co chyba jest najbardziej zaskakujące, szczątki szkieletu konia (Rożański, 1993). Potwierdza to tezę, że we wczesnym średniowieczu na terenie Przemyśla przebywali Węgrzy. Innym ciekawym znaleziskiem jest gemma bizantyjska z X wieku. Jest to owalny medalion z wizerunkiem chrześcijańskiego świętego na rewersie oraz głową otoczoną ośmioma wężami na awersie. Gemma opatrzona jest napisem w języku greckim (Danisz – Wiatr, 2000).
W 1018 roku Przemyśl był własnością Bolesława Chrobrego, a już za panowania Mieszka II, w mieście rządził książę kijowski Jarosław. W 1340 roku gród wraca we władanie polskiego króla Kazimierza Wielkiego (Rożański, 2001). Dzięki niemu miasto znacznie się rozrosło. Zamek przebudowano według gotyckich wzorców. Po śmierci króla, jego ideę rozwoju kontynuował książę Władysław Opolczyk. Natomiast Władysław Jagiełło w 1389 roku, potwierdził dawną lokację miasta, nadał mu nowe prawa i przywileje. Pozwolił między innymi na pobieranie podatku w wysokości 35 groszy za warkę piwa. Przemyśl był siedzibą księcia urzędującego na zamku i ważnym ośrodkiem politycznym. U podnóża grodu istniała osada rzemieślniczo – handlowa zamieszkiwana przez wielonarodowościową ludność.
Większość stanowili Polacy, ale obok nich osiedlili się również Czesi, Ormianie, Grecy, Węgrzy oraz Żydzi. Mieszkańcy zajmowali się uprawą roli, bartnictwem, warzeniem soli, łowiectwem (Rożański, 1986).
W XV wieku Przemyśl razem z przedmieściami, liczył około 1500 mieszkańców. Właśnie wtedy rozpoczął się najlepszy okres rozwoju miasta. Obecni w mieście rzemieślnicy zrzeszeni byli w wielu różnorodnych cechach. Spławny San umożliwiał transport zboża, drewna (głównie cisu), płótna, soli, smoły, wełny, mięsa, zwierząt tucznych a także miejscowego piwa. Handlowano również futrem, skórami, napojami, suknem, woskiem i miodem oraz wyrobami z żelaza.
Kolejni królowie bardzo świadomie przyczyniali się do rozwoju miasta. W 1458 roku Kazimierz Jagiellończyk nadał sądowi miejskiemu prawo miecza, czyli kary śmierci. Zygmunt I zezwolił na pobieranie opłaty za przewożone towarów (1525 r.), a Zygmunt August specjalnym dekretem pozwolił przemyskim mieszczanom na handel w obrębie całego królestwa (1550 r.). W 1530 roku rozpoczęła się budowa wodociągu, miejskiej łaźni, ratusza i murów obronnych (Rożański, 1986). Wybudowano bramy miejskie: Lwowską, Wodną i Grodzką. Ówczesne kształt rynku przypominał kwadrat o boku długości 80 m. W dobie renesansu otoczono go podcienionymi kamieniczkami z attyką (Korzec, 2006).
Przemyśl liczył wówczas 2000 mieszkańców, co uczyniło go jednym z największych i najbogatszych miast Polski (Rożański, 1986).
Na mocy przywileju z 1389 roku, miasto miało prawo organizowania ośmiodniowego jarmarku rocznego. Doskonałe położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych sprawiło, że przemyskie jarmarki były licznie odwiedzane przez kupców z kraju i zagranicy. Rozwijające się miasto potrzebowało miejsca, gdzie kupcy mogliby przechowywać swoje towary. To właśnie w tym czasie rozpoczęto rozbudowę piwnic i składów pod kamienicami w rynku. Można się jedynie domyślać jak powstawały tego typu wyrobiska. Początkowo bez obudowy, z czasem piwnice zaczęto zabezpieczać cegłami. Do dnia dzisiejszego zachowały się wmurowane w ścianę lub sklepienie charakterystyczne cegły „palcówki”. Są to ręcznie wyrabiane średniowieczne cegły, z widocznym odciskiem palców, od których wzięły swoją nazwę (Fot Cegła „palcówka”.).
Historia miasta i podziemi
ZNAJDUJESZ SIĘ TUTAJ: DZIAŁALNOŚĆ » Działalność Kulturalna » Podziemna Trasa Turystyczna » Historia miasta i podziemi
Tysiąc lat dziejów miasta , to okres jakim niewiele ośrodków w Polsce może się poszczycić. W historii miasta widzieć możemy niemal wszystkie procesy, jakie rozgrywały się na terenie państwa. Przemyśl, ze względu na usytuowanie na styku szlaków komunikacyjnych, plemion, początkowych form feudalnych, kultur i narodów miał dodatkowo swoją specyfikę rozwoju. Bogata ziemia i jej centrum gród nad Sanem zwane były „krainą mlekiem i miodem płynącą”. Ziemia Przemyska żyła nie tylko z roli ale i z soli z racji występowania w okolicach potężnych żup solnych. Według relacji Jana Długosza Przemyśl korzystając z prawa jarmarku, stanowił bardzo aktywny ośrodek handlu skórami, futrami, miodem, woskiem, piwem, bydłem, płótnem i solą oraz ważny punkt handlu tranzytowego.
Przemyśl uważany jest często za polskie okno na wschód. Brama przemyska, a także piękne miasto od zawsze stanowiły ważny punkt na trakcie handlowym. Umożliwiło to ciągły rozwój przez wiele wieków. Znany jest bardzo dobrze otaczający Przemyśl system fortyfikacji pochodzących z I wojny światowej. W rzeczywistości ponad tysiącletnie miasto ma o wiele więcej do zaoferowania.
Najstarsze potwierdzone ślady bytowania ludzi na terenie obecnego Przemyśla datuje się na paleolit (ok. 40 000 – 30 000 lat p.n.e.). W mezolicie głównym zajęciem było myślistwo, rybołówstwo oraz, stanowiące podwaliny dla tkactwa, plecionkarstwo (Rożański, 1993). Nowa epoka przyniosła zasadnicze zmiany, pojawiły się ludy koczowniczo – pasterskie, zaczęto uprawiać ziemią. Jak podaje Markin (1998), w stokach Góry Zamkowej istniały prymitywne sztolnie i jamy służące do wydobycia krzemienia. Po odpowiedniej obróbce powstawały z nich skrobaczki, siekierki, noże. W epoce brązu, szeroko rozpowszechniona na terenie południowo – wschodniej Polski, kultura łużycka prowadziła już osiadły tryb życia. Ustalono, że w rejonie Przemyśla znajduje się kilka stanowisk z ciałopalnymi grobami pochodzącymi sprzed 1400 – 1200 lat p.n.e. (Rożański, 1986). W epoce żelaza (około 700 lat p.n.e.) najazd Scytów zahamował rozwój osadnictwa. Cztery wieki później pojawili się Celtowie, ale w I wieku naszej ery zostali zdominowani przez Rzymian. Na Zasaniu odkryto naczynie z rzymskimi monetami, a pojedyncze monety znajdowano również w centrum miasta. Liczne najazdy, między innymi Hunów, były przyczyną zerwania kontaktów z imperium rzymskim w IV w.n.e. (Rożański, 1993). Wówczas Przemyśl był już znaczącym ośrodkiem handlowym i plemiennym Chorwatów – Lachów (lub Lędzian, wg. Markin, 1998). Utrzymywali oni kontakty z krajem Wiślan na północy oraz państwem Wielkomorawskim na południu (Rożański, 1986).
Jan Długosz, polski kronikarz, twierdził, że gród został założony przez Przemysława Leszka w VII lub VIII w. (Rożański, 1993). Podobno wsławił się on brawurą i doskonałymi zdolnościami dowodzenia podczas napadów. Nie wiadomo jednak czy ów Przemysław był wodzem plemiennym, czy też zwykłym, ale odważnym rolnikiem. Pierwsza pisemna wzmianka o grodzie, pojawia się w kronice kijowskiego kronikarza Nestora (król kijowski Włodzimierz Wielki idzie na wojnę z Lachami) (Rożański, 2001). Według Kłosa (1998), w 981 roku Przemyśl został przyłączony do nowo tworzącego się państwa Piastów.
Gród mieścił się na wysokim wzniesieniu, otoczony z dwóch stron gęstym borem, a od północy wodami Sanu. Takie usytuowanie utrudniało potencjalnym wrogom zdobycie miasta. Równocześnie Przemyśl ulokowany był na skrzyżowaniu ważnych traktów handlowych. Dzięki temu, bardzo dobrze rozwinął się zarówno handel, jak i funkcja militarna i polityczna.
Już w X w. istniały doskonale zorganizowane dwa trakty handlowe, krzyżujące się na terenie Polski południowo – wschodniej. Gród przemyski był niejako strażnicą, punktem kontrolnym przy szlakach handlowych biegnących przez Bramę Przemyską. Pierwsza droga wiodła znad Bałtyku wzdłuż Wisły, Sanu, Wiaru, później Strwiąża i Dniestru aż nad Morze Czarne. Jej odnoga prowadziła z Przemyśla do Sanoka, Krosna przez Karpaty, dalej na południe przez Słowację, Węgry, Włochy, aż do Adriatyku. Drugi trakt, ze wschodu na wschód, zaczynał się w Kijowie, potem prowadził do Bełżca, Lubaczowa. W Przemyślu krzyżował się ze szlakiem północ – południe, by dalej prowadzić przez Jarosław, Kraków, Opole, Wrocław, aż wreszcie do Pragi (Rożański, 1993). Być może już wtedy zaczęto drążyć podziemne korytarze i komory do celów magazynowych.
Na przełomie wieków X i XI, miasto przechodziło z rąk do rąk. Najpierw znalazło się pod panowaniem Czechów, Węgrów, później Rusinów. Niezwykłym odkryciem było szesnaście grobów staromadziarskich na Zasaniu. Groby wojowników zawierały militaria (groty strzał, topory, noże), krzesiwa, sakwy oraz, co chyba jest najbardziej zaskakujące, szczątki szkieletu konia (Rożański, 1993). Potwierdza to tezę, że we wczesnym średniowieczu na terenie Przemyśla przebywali Węgrzy. Innym ciekawym znaleziskiem jest gemma bizantyjska z X wieku. Jest to owalny medalion z wizerunkiem chrześcijańskiego świętego na rewersie oraz głową otoczoną ośmioma wężami na awersie. Gemma opatrzona jest napisem w języku greckim (Danisz – Wiatr, 2000).
W 1018 roku Przemyśl był własnością Bolesława Chrobrego, a już za panowania Mieszka II, w mieście rządził książę kijowski Jarosław. W 1340 roku gród wraca we władanie polskiego króla Kazimierza Wielkiego (Rożański, 2001). Dzięki niemu miasto znacznie się rozrosło. Zamek przebudowano według gotyckich wzorców. Po śmierci króla, jego ideę rozwoju kontynuował książę Władysław Opolczyk. Natomiast Władysław Jagiełło w 1389 roku, potwierdził dawną lokację miasta, nadał mu nowe prawa i przywileje. Pozwolił między innymi na pobieranie podatku w wysokości 35 groszy za warkę piwa. Przemyśl był siedzibą księcia urzędującego na zamku i ważnym ośrodkiem politycznym. U podnóża grodu istniała osada rzemieślniczo – handlowa zamieszkiwana przez wielonarodowościową ludność.
Większość stanowili Polacy, ale obok nich osiedlili się również Czesi, Ormianie, Grecy, Węgrzy oraz Żydzi. Mieszkańcy zajmowali się uprawą roli, bartnictwem, warzeniem soli, łowiectwem (Rożański, 1986).
W XV wieku Przemyśl razem z przedmieściami, liczył około 1500 mieszkańców. Właśnie wtedy rozpoczął się najlepszy okres rozwoju miasta. Obecni w mieście rzemieślnicy zrzeszeni byli w wielu różnorodnych cechach. Spławny San umożliwiał transport zboża, drewna (głównie cisu), płótna, soli, smoły, wełny, mięsa, zwierząt tucznych a także miejscowego piwa. Handlowano również futrem, skórami, napojami, suknem, woskiem i miodem oraz wyrobami z żelaza.
Kolejni królowie bardzo świadomie przyczyniali się do rozwoju miasta. W 1458 roku Kazimierz Jagiellończyk nadał sądowi miejskiemu prawo miecza, czyli kary śmierci. Zygmunt I zezwolił na pobieranie opłaty za przewożone towarów (1525 r.), a Zygmunt August specjalnym dekretem pozwolił przemyskim mieszczanom na handel w obrębie całego królestwa (1550 r.). W 1530 roku rozpoczęła się budowa wodociągu, miejskiej łaźni, ratusza i murów obronnych (Rożański, 1986). Wybudowano bramy miejskie: Lwowską, Wodną i Grodzką. Ówczesne kształt rynku przypominał kwadrat o boku długości 80 m. W dobie renesansu otoczono go podcienionymi kamieniczkami z attyką (Korzec, 2006).
Przemyśl liczył wówczas 2000 mieszkańców, co uczyniło go jednym z największych i najbogatszych miast Polski (Rożański, 1986).
Na mocy przywileju z 1389 roku, miasto miało prawo organizowania ośmiodniowego jarmarku rocznego. Doskonałe położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych sprawiło, że przemyskie jarmarki były licznie odwiedzane przez kupców z kraju i zagranicy. Rozwijające się miasto potrzebowało miejsca, gdzie kupcy mogliby przechowywać swoje towary. To właśnie w tym czasie rozpoczęto rozbudowę piwnic i składów pod kamienicami w rynku. Można się jedynie domyślać jak powstawały tego typu wyrobiska. Początkowo bez obudowy, z czasem piwnice zaczęto zabezpieczać cegłami. Do dnia dzisiejszego zachowały się wmurowane w ścianę lub sklepienie charakterystyczne cegły „palcówki”. Są to ręcznie wyrabiane średniowieczne cegły, z widocznym odciskiem palców, od których wzięły swoją nazwę (Fot Cegła „palcówka”.).
Fot .Cegła „palcówka”..
W tym samym czasie, kwitł handel i rzemiosło. Liczne cechy skupiały szewców, krawców, rzeźników, kowali, rymarzy, kuśnierzy i mieczników (Korzec, 2006). Dzięki specjalnemu przywilejowi dla mieszczan, rozwija się również browarnictwo i złotnictwo (Rożański, 1986). Również San odegrał ważną rolę w rozwoju miasta. Na jego brzegach budowano coraz więcej nowych przystani i portów rzecznych. Najbardziej poszukiwanym towarem była wciąż sól, którą spławiano w dół rzeki (Rożański, 2001).
W połowie XVII w Przemyślu istniał już dobrze działający system wodno – kanalizacyjny. Sieć pięciu niezależnych kanałów odprowadzała ścieki i wodę opadową z ówczesnych klasztorów (ss. Dominikanek, oo. Dominikanów, oo. Karmelitów, oo. Reformatów i Kapituły Obrządku Łacińskiego) oraz okolic rynku. Była to tak zwana kanalizacja pełna. Kanały były prowadzone zarówno pod powierzchnią gruntu, jak i na powierzchni jako odkryte rowy. Całość wykonana została bardzo starannie i fachowo, nawet jak na dzisiejsze czasy.
Fot. Odcinek kolektora kanalizacyjnego. Chmura i in, 2002.
Kolektor sanitarny tworzyły masywna konstrukcja kamienna (cyklopowa) razem z równie masywnymi ścianami bocznymi. Siedemnastowieczni inżynierowie wykorzystali do budowy wyłącznie kamień na wapiennej zaprawie.
Otoczaki w spągu kładziono zgodnie z kierunkiem nachylenia terenu w stronę Sanu.
W ścianach bocznych (ociosach) użyto głównie piaskowca, chociaż zdarzają się wapienie, granity i otoczaki. Kamienie były lekko obrabiane, ale wiele z nich było jedynie wstępnie wysortowanych. Stropową część kolektora stanowiło sklepienie z ciosanego piaskowca. Rzadko wykorzystywano również dużych rozmiarów otoczaki rzeczne. Budowniczowie zachowali zasadę, według której zbliżając się do centralnego punktu sklepienia, grubość elementów skalnych stawała się coraz mniejsza. To znacząco poprawiało stateczność konstrukcji. Kamienne wiązania zawsze ułożone były w kierunku podłużnym (Chmura i in, 2002) (Fot Odcinek kolektora kanalizacyjnego. Chmura i in, 2002).
Fot. Odcinek kolektora kanalizacyjnego. Chmura i in, 2002.
W okresie XV – XVIII w., Przemyśla nie oszczędzały klęski chorób, pożarów i powodzi. W ciągu zaledwie 250 lat, miasto było świadkiem ponad 30 wojen i najazdów. Potop szwedzki, najazdy Tatarów, Turków, Kozaków, wojny domowe szlachty i walki religijne. Zamek stał się ruiną, a kamieniczki w rynku pustoszały. Wszystko to spowodowało załamanie gospodarki (Rożański, 2001). W 1740 roku handel został całkowicie przejęty przez Żydów. W mieście nie istniał żaden polski sklep. Jak podaje Korzec (2006), według poety Ignacego Krasickiego, XVII wieczny Przemyśl wyglądał żałośnie:
„bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki.”
Mimo, że w 1629 roku miasto liczyło 4000 mieszkańców, był to czas największego upadku niegdyś wspaniałego grodu (Rożański, 1986). W czasie rozbiorów w 1772 r. cała południowo – wschodnia Polska znalazła się w zaborze austriackim. Nowe władze nakazały zburzenie murów miejskich, baszt i bram, skasowano zakony i cerkwie. Zmiany nie ominęły rynku. Wyburzono całą zachodnią pierzeję oraz rozebrano ratusz (Korzec, 2006). Dodatkowym problemem społecznym było podsycanie konfliktów narodowościowych przez austriackie władze (Rożański, 2001). Trudna sytuacja doprowadziła do wystawienia miasta na licytację. Przemyśl przeszedł w ręce prywatne. Jednak po mocnym sprzeciwie ludności, cesarz Józef II zapłacił za wykup i przywrócił miano wolnego miasta.
W połowie XVIII nastąpiła lekka poprawa sytuacji. Odnowionych zostało wiele budynków w stylu barokowym, otwarto drukarnię i bibliotekę. Sytuacja znacznie się poprawia od roku 1867 r., kiedy to Galicja otrzymała autonomię. Od tego momentu miasto ponownie się rozwija (Rożański, 1986). W 1859 roku Przemyślanie mogli już podróżować koleją do Krakowa, Wiednia oraz Lwowa, a od 1872 również do Budapesztu (Korzec, 2006). Liczba mieszkańców stale rosła. Według Rożańskiego (1986) w 1890 roku wynosiła 10 140 osób. Przyrost ludności był impulsem do powstania nowych zakładów przemysłowych, takich jak młyn i tartak parowy, odlewnia dzwonów (znana do dnia dzisiejszego), browar, fabryka spirytusu. Równocześnie, na przedmieściach powstawały osiedla mieszkaniowe. Przełom wieków to także czas wzmożonego życia kulturalnego i oświatowego. Utworzono seminarium nauczycielskie, muzeum. Na uwagę zasługuje fakt, że w owym czasie w Przemyślu wydawanych było około dziesięciu tygodników redagowanych w czterech językach (polskim, ukraińskim, niemieckim i jidisz).
W latach 1853 – 1855 oraz 1872 – 1914 wokół miasta, austriackie władze stworzyły dziesiątki fortyfikacji. Wszystko to miało na celu przeistoczenie Przemyśla w wielką twierdzę na wypadek wojny z Rosją. Do dziś zachowały się dwa pierścienie umocnień betonowych i ceglanych. Niejako, dodatkową zaletą przedsięwzięcia była konieczność utworzenia nowych dróg oraz koszar (Rożański, 1986). Dzięki wojsku i stworzeniu twierdzy, miasto doskonale się rozwijało. Doprowadziło to do tego, że Przemyśl stał się trzecim, po Lwowie i Krakowie, najważniejszym miastem Galicji. Podobno ówczesne nocne życie niczym się nie różniło od tego w wielkich stolicach. W centrum mnóstwo było kawiarni, restauracji. Odbywały się również liczne bale, koncerty i występy grup aktorskich (Korzec, 2006).
Podczas I wojny światowej forty przemyskie spełniły powierzoną im rolę. Podczas trzykrotnego oblężenia, w 1914 r., marcu i czerwcu 1915 r., twierdza Przemyśl nigdy nie została zdobyta. Po zakończeniu wojny, twierdza straciła swoje strategiczne znaczenie. Wśród wielu opowieści, znana jest prawdziwa historia dwóch rosyjskich jeńców pozostawionych przez Austriaków w forcie XII „Bolestraszyce”. Mężczyźni pozostawieni własnemu losowi żyli dzięki znalezionym w bunkrze zapasom żywności i alkoholu. Jeden z nich popełnił samobójstwo. Drugiego, uwolniono po ośmiu latach. Nieszczęśnik zmarł wkrótce po odzyskaniu wolności w szpitalu (Korzec, 2006).
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., Przemyśl był nadal trzecim co do wielkości miastem południowo – wschodniej Polski. W okresie międzywojennym istniało bujne życie kulturalne. Działał znany pisarz Kornel Makuszyński. Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej miasto liczyło 60 000 mieszkańców (Rożański, 1986).
15 września 1939 roku, po ciężkich walkach, Przemyśl został zajęty przez wojska hitlerowskie. Najeźdźcy zastosowali wobec ludności okrutny terror, a wiele budynków zostało zburzonych. Synagoga została spalona, a katedra mocno uszkodzona, wyburzono śródmieście nad Sanem. W getcie hitlerowcy zamknęli około 18 000 Żydów, gestapo masowo aresztowało młodzież, robotników i przedstawicieli inteligencji. Wiele osób rozstrzelano podczas publicznych egzekucji na małym ryneczku lub w lipowickim lasku (Rożański, 1986).
Równocześnie, Armia Krajowa działająca w tym terenie dokonywała wielu aktów sabotażu, między innymi zniszczenia dokumentów w Arbeitsamcie, kradzież broni z magazynów. Dla młodzieży organizowane były tajne komplety, by ta nie przerwała nauki podczas wojny. 27 lipca 1944 roku do Przemyśla wkroczyła Armia Radziecka. Niestety, Niemcy zdołali podczas ucieczki wysadzić mosty na Sanie i Wiarze, zniszczyć zakłady wodociągowe, rzeźnię oraz elektrownię. W 1945 roku liczba ludności była o połowę mniejsza niż przed wojną – 28 144 osoby. Samo miasto zniszczone było o około 40% (Rożański, 1986).
Mimo końca wojny, w latach powojennych nie było spokojnie. Rozpoczęły się przymusowe wysiedlenia ludności ukraińskiej i nie tylko w ramach „Akcji Wisła” (Korzec, 2006). W okolicach działały oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii niszcząc, grabiąc i zabijając ludność polską. Druga strona również nie ułatwiała zapomnieć o koszmarze wojny. Przemyśl powoli wracał do normalnego życia. Zaczęto odbudowywać infrastrukturę, przemysł, ponownie uruchomiono elektrownię i wodociągi. Wznowiono pracę kolei, a już we wrześniu 1944 roku rozpoczął się rok szkolny. W rozwijającym się, ponad trzydziestotysięcznym (1950 r.) mieście największym problemem było bezrobocie. W 1975 roku było już 58 000 mieszkańców (Rożański, 1986). Wtedy też Przemyśl awansował na miasto wojewódzkie. Status ten utracił dopiero pod koniec XX wieku na rzecz Rzeszowa. To niestety spowodowało odpływ inwestycji i wielu instytucji do nowej stolicy regionu.
